Автор: Аяпова Баян Құралбайқызы

Алматы қаласы Дін істері жөніндегі басқармасының жанындағы «Кеңес беру және оңалту» орталығының маманы

Тарихқа көз жүгіртсек ислам діні Қазақ хандығы құрылғанға дейін-ақ қазақ жерінде қабылданды. Кейінгі ғасырларда ислам сүнниттік сенім бойынша  қазақ жерінде үстемдік құрды, оның ішінде Ханафи мазхабын, матуриди ақидасын (сенімін) ұстанды. Ислам қазақ мәдениетінің ажырамас бөлігі болды. Оны Кеңес өкіметі толығымен өшіріп, қайта жазуға тырысқанымен, дәстүр, әдет-ғұрып, және мәдени ескерткіштер жол бермеді.  Діни білім негіздері мәдениет, әдет ғұрып арқылы атадан балаға беріліп отырды. Тәуелсіздік алғаннан кейін  елімізге дәстүрімізге жат неше түрлі ағымдар етек ала бастады. Оның ішінде қазіргі уақытта белсенді көзге іліккен псефдосалафизмге тоқталсақ болады.

Алғашқы жылдары теологиялық мұралар жоғалып кеткендіктен салафизмді ұстанушыларға ешқандай елеулі тойтарыс берілмеді.  Имамдар мен молдаларда салафиттердің дінді жаңадан бастаған адамдар үшін сенімді әрі тартымды болып көрінетін талапшылдықтары мен дәлелдеріне сапалы және негізделген түрде қарсы тұру үшін қажетті білім деңгейі болған жоқ.  Негізінен қарсыласқан ақсақалдар болды, олар аталарының оларға басқа исламды үйреткенін есіне алды.  Алайда, олар өздеріне батаға айналған қыңырлықтан басқа ештеңеге қарсы тұра алмады.  Діни білім мен сауат ашпаған жастар «Сүннет модулін» ұсынушылардың айла-тәсілдеріне тез түсіп, Сауд Арабиясының талассыз билігіне – екі қасиетті қаланың қамқоршысы – Медина мен Меккеге жүгінді.

 Осылайша, псевдосалафизмді ұстанатындар саны өсе берді, сонымен бірге олармен байланысты проблемалар көбейді. Оны ұзақ уақыт тізбектеуге болады, бірақ оның ішінде келесідей негізгі мәселелерді атап өту керек: Ханафи мазхабын ұстанған барлық имамдар адасқан деп танылды.  Тек имамдар ғана емес, сонымен қатар сунниттік мазхабтарының бірін ұстанатын барлық мұсылмандар, сонымен қатар ханафи мазһабын адасқан деп білді.  Яғни, исламның мың жылдан астам уақыт бойына жинақталған сүнниттердің бүкіл теологиялық мұралары толығымен жоққа шығарылды.

Құқық мектептерімен қатар, ақида мектептеріне, аш’ариттер мен матуридиттерге, ислам сүнниттік сенімі негізге алынған және бүкіл ислам тарихындағы ізбасарлары бүкіл әлемдегі мұсылмандардың басым көпшілігі болған адасушылық пен күпірлікте айыпталды.  Бұл жерде айта кету керек, бүкіл Орта Азияда матурудилерден басқа медреселерде басқа ақида оқытылмаған.  Абай, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп және басқа да қазақ халқының ұлы ағартушылары осы мектептің өкілдері болғаны сөзсіз, бұл олардың діни тақырыптағы мәтіндерімен расталады.

 Осылайша, біздің ата-бабаларымыз Аллаға, оның пайғамбарына сеніп, намаз оқыса да, сүннит мұсылмандарынан жойылды.  Сәләфилер өздерін көпқұдайлықпен және қабірге сиынды деп айыптаған сопыларға және ханның  Қожа Ахмад Яссауидің сопылар мекеніне және қазақ халқының ұлы хандары, батырлары мен билері жерленген жерге деген ерекше жеккөрушілікті сезінді және сезінуде. 

Бұл оңай алыпсатарлық емес, өйткені біздің елге псевдосалафизм келген Таяу Шығыс елдерінің салафиттері көпқұдайлықпен (ширкпен) күресті сылтауратып, Мұхаммед пайғамбардың өзі және оның серіктерімен байланысты нәрселердің бәрін дерлік жойып жіберді.  Олар өздерін мұсылман санайтындарға осылай жасап жатса, онда мұсылман деп санамайтындар туралы не айта аламыз?  Осыдан бірнеше жыл бұрын Батыс Қазақстан салафиттерінің кейбір мазарларды қиратып, мұсылмандар зиратында сойқан жасағанын еске түсіру жеткілікті.

Сонымен бірге, көптеген қазақ дәстүрлері исламға жат деп толықтай теріске шығарылды, алайда олар оған қайшы келмеді, тіпті, көп жағдайда соған негізделді.  Осының бәрі күрделі мәселелерге әкелді. Атап айтсақ, мешіттерде салафиттер ресми дін қызметкерлерін тыңдамады және оларға қарсы шықты,  туыстарының арасында, тіпті ата-аналары намаз оқымаса, кәпір деп айыптады.  Қазіргі таңда жалған салафмизмнің таралу аймағы ғаламтор екендігін атап өту керек.

Сәләфилік идеологияның ықпалына түскен қазақстандық мұсылмандардың көпшілігінде дәстүр мен дін тақырыбында жеткілікті діни білім жоқ. Өз кезегінде, бұл олардың радикалды діни уағызшыларға оңай олжа болуы әбден мүмкін екендігін көрсетеді.

Үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуде олар мұсылмандар алдымен «шынайы» ислам ұстанымдарына оралмаса, ислам мемлекеті бола алмайды дегенді алға шығарады.

Осы себепті, дін мәселесінде сұрақтар туындаған жағдайда ең алдымен ресми дін қызметкерлеріне жүгінген жөн екендігін еске саламыз.